భూస్వామ్య వ్యవస్థ
నిజాం రాజ్య భూమి శిస్తు విధానానికి (దివానీ లేదా రైత్వారీ) బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీ భూమి శిస్తు విధానం ఆధారమైంది. రైత్వారీ పద్ధతిలో రైతులు పట్టాదారు భూములను కలిగి ఉంటారు. ఈ విధానంలో రైతు భూమి శిస్తును సక్రమంగా చెల్లించినంతకాలం భూమి రైతు ఆధీనంలోనే ఉండేది. గ్రామ అధికారులు పటేల్ (గ్రామ పెద్ద), పట్వారీ (గ్రామ రెవెన్యూ అధికారి), పోలీస్ పటేల్లు భూమి శిస్తు వసూలులో ముఖ్య పాత్ర పోషించేవారు.
ఫేష్కష్ (కప్పం/ పన్ను), జాగీరు భూములు, మామిడి తోటలు, పచ్చిక బయళ్లపై ఉమ్లీ (మక్తా పన్ను లాంటిది), అగ్రహారాలు(శాశ్వత స్థిరపన్ను) మొదలైన వాటి నుంచి శిస్తును వసూలు చేసేవారు. తెలంగాణలో 1982 మంది ముస్లిం భూస్వాములు, 618 మంది హిందూ భూస్వాములు ఉండేవారు. నిజాం కాలంలో దివానీ/ ఖాల్సా భూములు, జాగీర్దారీ భూములు, సర్ఫేఖాస్ భూములు అనే భూస్వామ్య విధానాలు ఉండేవి. దీంతో తెలంగాణ ప్రాంతంలో భూ కేంద్రీకరణ విపరీతంగా ఉండేది.
దివానీ/ ఖల్సా భూములు
1875లో సాలార్జంగ్–1 ఈ పద్ధతిని ప్రవేశ పెట్టాడు. ప్రభుత్వానికి చెందిన భూములను దివానీ లేదా ఖల్సా భూములు అంటారు. ఇవి నిజాం సంస్థానంలో 59.21 శాతంగా ఉండేవి. ఈ భూముల నుంచి వచ్చే రెవెన్యూ రాజ్య కోశాగారానికి వెళ్లేది.1875లో సర్వే సెటిల్మెంట్ శాఖను ఏర్పాటు చేయక ముందు దివానీ భూములు సర్బస్తా, పాన్ మక్తా, ఇజారా అనే భూస్వామ్య విధానం ఉండేవి. భూములను వేలం పాట వేయగా వాటిని దక్కించుకున్న వారి నుంచి భూమిశిస్తు వసూలు చేయడం సర్బస్తా. కౌలు భూములకు స్థిరమైన కౌలు చెల్లించేవారు పాన్ మక్తా.
అటవీ ప్రాంత భూములను ఆక్రమించి తక్కువ కౌలు చెల్లించేది ఇజారా పద్ధతి. హైదరాబాద్ సంస్థానంలో రైత్వారీ విధానం తర్వాత ఆచరణలో ఉన్న ముఖ్య భూమి శిస్తు విధానం ఇజారా పద్ధతి. 1948లో హైదరాబాద్ సంస్థానం భారత యూనియన్లో విలీనం అయ్యే నాటికి దివానీ భూములు ఉన్న గ్రామాల సంఖ్య 13,816. ఈ భూముల వైశాల్యం దాదాపు 5,30,000 ఎకరాలుగా ఉండేవి. దివానీ కింద ఉండే భూములు సారవంతమైనవి కావు. వీటికి నీటిపారుదల సౌకర్యాలు ఉండేవి కావు. అందువల్ల ఈ భూములను ఎవరూ ఆక్రమించేవారు కాదు.
అల్ తమ్గా జాగీర్
అల్, తమ్గా అనేవి రాజ చిహ్నానికి గల రెండు గుర్తులు. నిజాం తన వ్యక్తి గౌరవాన్ని నిలబెట్టిన వారికి ఈ భూములను ఇచ్చేవాడు. ఈ భూములను పొందే జాగీర్దార్లు వీటిని శాశ్వతమైన, వంశపారంపర్యంగా పొందే హక్కును కలిగి ఉండేవారు. ఈ జాగీర్దార్లు కూడా నిజాంకు భూమి శిస్తు చెల్లించేవారు కాదు. ఈ భూములను పొందిన జాగీర్దార్లకు వీటిని అమ్ముకునే హక్కు ఉండేది కాదు. కానీ ఈ భూములను ఎవరికైనా అమ్మదలిస్తే ముందుగా రాజు అనుమతిని పొందాలి.
తనఖా జాగీర్
ప్రభుత్వ ఉద్యోగులకు జీతభత్యాలకు బదులు భూములను ఇచ్చేవారు. ఈ భూములపై శిస్తు వసూలు చేసే అధికారం వీరికి ఉండేది. ఇది కూడా పైగా జాగీర్ వంటిదే. కానీ వీటికి చట్టబద్ధత ఉండేది కాదు.
మశ్రూతి జాగీర్
మతాధికారులకు, సైనికులకు ఇచ్చే భూములు. ఇది కొన్ని షరతులతో కూడుకున్న జాగీర్.
మదద్ ఇ మాష్ జాగీర్
ఆత్మ పరిత్యాగం చేస్తూ సమాజం కోసం జీవించే వారికి ఈ జాగీర్లను ఇచ్చేవారు.
ఇలాఖాలు
పైగా జాగీర్ తర్వాత వీరు ప్రముఖమైన వారు. నిజాం సంస్థానంలో మొత్తం తొమ్మిది ఇలాఖాలు ఉండేవి. అందులో నాలుగు ఇలాఖాలు ప్రధానమైనవి. అవి నవాబ్ సాలార్ జంగ్, మహారాజా కిషన్ పర్షాద్, నవాబ్ ఖాన్ ఇ ఖానన్, నవాబ్ ఫక్రుల్ ఉల్ ముల్క్. వీరు నిజాం సంస్థానంలో ప్రధాన మంత్రులుగా పనిచేశారు. పై నాలుగు ఇలాఖాల కింద 1919 చదరపు మైళ్ల విస్తీర్ణం గల భూములు ఉండేవి. 769 గ్రామాలు ఉండేవి. వీటిని ఉమ్రా ఇ ఆజమ్ అంటారు. నాలుగు ఇలాఖాల్లో సాలార్ జంగ్కు చెందిన ఇలాఖా అతిపెద్దది.
సర్ఫ్ ఏ ఖాస్ భూములు
ఇవి రాచరికపు భూములు. ఇవి నిజాం కుటుంబానికి చెందినవి. నిజాంకు వ్యక్తిగత సైన్యం ఉండేది. దాని పేరు సర్ఫ్ ఏ ఖాస్ సైన్యం. ఈ భూముల నుంచి వచ్చే ఆదాయాన్ని నిజాం తన సొంత అవసరాలకు ఉపయోగించుకునేవాడు. ఈ భూముల విస్తీర్ణం 10000 చదరపు మైళ్లు. నిజాం సంస్థానంలో ఈ భూములు 10 శాతం వరకు ఉండేవి. ఈ భూములు అత్రాఫ్బల్దా(ప్రస్తుత రంగారెడ్డి) జిల్లాలో అధికంగా ఉండేవి.
పైగా జాగీర్
పైగా అంటే స్థిరం అని అర్థం. ఈ జాగీర్ మొత్తం విస్తీర్ణం 2000 చదరపు మైళ్లు. ఇందులోని గ్రామాల సంఖ్య 1000. వీటి నుంచి సంవత్సరానికి రూ.30 లక్షల ఆదాయం వచ్చేది. ఈ జాగీర్లను సాధారణంగా గుర్రాల నిర్వహణ కోసం పొందేవారు. అందువల్ల ఈ భూములను పొందినవారు నిజాం సైన్యాల నిర్వహణలో ప్రముఖ పాత్ర పోషించేవారు. వీరు ప్రభుత్వంలో అత్యంత పలుకుబడి ఉన్న వర్గంగా గుర్తింపు పొందారు.
వీటికి గల మరో పేరు జాగిరత్ ఇ నిగదస్తు జామతీ. ఇవి సైనిక జాగీర్కు చెందినవి. పరిపాలన విధానాలు పూర్తిగా వీరి ఆధీనంలో ఉండేవి. ఈ భూములు పొందినవారు నిజాంకు ఎలాంటి శిస్తు చెల్లించాల్సిన అవసరం లేదు. వీరు పూర్తిగా దివానీ హక్కులను పొందేవారు. విద్య, ఆరోగ్యం మొదలైన విభాగాలను అదనంగా నిర్వహించేవారు. ముఖ్యమైన పైగాలు అస్మాన్ జా 395 గ్రామాలు, ఖుర్షీద్ జా 387 గ్రామాలు, వికారుల్ ఉమ్రా 387 గ్రామాలు.
జాట్ జాగీర్లు
ఈ జాగీర్లు అతి పెద్ద భూవిస్తీర్ణాన్ని కలిగి ఉండేవి. ఈ జాగీర్లకు మరో పేరు ఖాన్కా జాగీర్. నిజాంకు తన జీవితం మొత్తం సేవ చేసిన వారికి ఇచ్చే భూములను జాట్ జాగర్లు అంటారు. ఈ జాగీర్ను పొందిన వాళ్లు జీవితాంతం వీటిని అనుభవించేవారు. ఈ జాగీర్దార్లు తమ ఆదాయంపైన న్యాయపరమైన హక్కు కలిగి ఉండేవారు.
వీరికి ఆరోగ్యశాఖ, విద్యాశాఖ, భూమి కొలతల శాఖ మొదలైన వాటి నుంచి పొందిన భూములపై అన్ని రకాల పన్నుల నుంచి మినహాయింపు ఉండేది. ఈ జాగీర్దార్లు సమాజంలో అత్యంత గౌరవప్రదమైన హోదాను కలిగి ఉండేవారు. రాజ్ దరమ్ కరమ్ బహదూర్ (186 గ్రామాలు), రాజా శ్యాంరాజ్ బహదూర్ (119 గ్రామాలు), కళ్యాణి (60 గ్రామాలు), సూర్య జంగ్ (34 గ్రామాలు), మెహిదీ జంగ్ (75 గ్రామాలు).
జాగీర్దారీ భూములు
13వ శతాబ్దంలో ముస్లిం రాజుల పరిపాలనా కాలంలో జాగీర్ భూములను ఇవ్వడం ప్రారంభమైంది. ఈ విధానాన్ని ఢిల్లీ సుల్తానులు ప్రవేశపెట్టారు. మొత్తం భూభాగంలో 40 శాతం భూమిని జాగీర్దార్లకు కొన్ని షరతులతో లేదా షరతులు లేకుండా ఇచ్చారు. జాగీర్దార్ల సేవలను ప్రధాన సైనిక అవసరాలకు వినియోగించుకున్నారు. నిజాం ప్రత్యేక యోగ్యత కలిగిన వారికి ఇచ్చే భూములను ఇనాం లేదా జాగీర్ భూములు అనేవారు. నిజాం నవాబుకు, ప్రభుత్వానికి సేవ చేసినందుకుగాను ఈ భూములను ఇచ్చేవారు.
ఈ భూముల ద్వారా వచ్చే రెవెన్యూ ఆదాయం ప్రధాన మంత్రి నేతృత్వంలో ఉండే ప్రభుత్వ కోశాగారానికి వెళ్లేది. ఈ భూముల ద్వారా వచ్చే ఆదాయంలో కొంత భాగాన్ని కొంతమంది వ్యక్తులకు జాగీర్ లేదా ఇనాం రూపంలో ఇచ్చేవారు. జాగీర్లపై పన్నును వసూలు చేసే అధికారులను జాగీర్దార్లు అంటారు. హైదరాబాద్ సంస్థానంలో జాగీర్దారి భూములు 30.79 శాతం ఉండేది. 1949లో చేసిన జాగీర్దార్ల రెగ్యులేషన్ చట్టంతో పలు రకాలైన జాగీర్లు రద్దయ్యాయి. జాగీర్దారీ భూములను పైగా, జాగీరులు, సంస్థానాలు అని ఉప విభాగాలుగా విభజించేవారు.
దేశ్ముఖ్లు: రెడ్డి భూస్వామ్య వర్గానికి చెందిన వారిని దేశ్ముఖ్లు అంటారు.
దేశ్పాండేలు: బ్రాహ్మణ భూస్వామ్య వర్గానికి చెందిన వారిని దేశ్పాండేలు అంటారు.
ముఖ్యమైన జాగీర్దార్లు
జన్నారెడ్డి ప్రతాప్రెడ్డి: 1,50,000 ఎకరాలు (సూర్యాపేట, వరంగల్ జిల్లాలోని ప్రాంతాలు)
విసునూరి రామచంద్రారెడ్డి: 40,000 ఎకరాలు (అప్పటి నల్లగొండ జిల్లా, జనగాం తాలుకా)
కల్లూరి దేశ్ముఖ్: 1,00,000 ఎకరాలు (ఖమ్మంలోని మధిర)
సూర్యాపేట దేశ్ముఖ్: 20,000 ఎకరాలు
బాబాసాహెబ్పేట దేశ్ముఖ్: 10,000 ఎకరాలు (మిర్యాలగూడ)
ఐదు వేల కంటే ఎక్కువ కలిగిన భూస్వాములు 14 వరకు ఉండేవి. జాగీర్దారీ గ్రామాలు దాదాపుగా 8128 వరకు ఉండేవి. 1949 నాటికి దాదాపు 1500 మంది జాగీర్దార్లు ఉండేవారు. జాగీర్దారులోని జాగీర్లను పొందిన పద్ధతులను అనుసరించి జాగీరులను ప్రధానంగా పైగా, జాట్, అల్తమ్, తనఖా,
మశ్రుతి, మదద్–ఇమాష్ జాగీర్లుగా
విభజించారు.
